HISTORIA SZTUKI

KATEDRA W SIENIE – architektura i wyposażenie

Włochy słynną ze wspaniałych kościołów, zachwycających już to ogromem, już to dekoracją czy wyposażeniem. Wiele wśród nich to świątynie biskupie a wśród nich jednym z najsłynniejszych jest katedra w toskańskim mieście Siena.Kopuła i wyniosła campanila (dzwonnica) sieneńskiego Duomo, stanowią obok wieży PalazzoPublico (ratusza) główną dominantę w panoramie tego świetnego średniowiecznego miasta. Obecną budowlę rozpoczęto wznosić najpóźniej około roku 1215, choć poprzedziły ją budowle starsze, do dziś jednak jeszcze niezbadane. Wznoszono ją na planie krzyża łacińskiego, początkowo w stylu romańskim, ciągle dobrze czytelnym we wnętrzu nawy głównej. Od około połowy XIII stulecia kontynuowano budowę świątyni w nowym już stylu, importowanym z Francji – gotyckim. Dzięki zastosowaniu nowych form nazwano ją nawet najbardziej gotycką katedrą Italii. Powstała budowla okazała, o długości niemal 90 m. Jednak już w 1339 r. dumni Sieneńczycy, chcąc konkurować z Florencją, która od końca XIII wieku budowała nową okazałą Duomo, rozpoczęli prace przy rozbudowie niedawno ukończonej katedry. Zaplanowali budowlę gigantyczną, rozmiarami zbliżoną do największej świątyni ówczesnego chrześcijaństwa – Bazyliki Św. Piotra na Watykanie w Rzymie. Dotychczasowa katedra (zwana duomovecchio) miała stać się nawą poprzeczną (transeptem) nowej świątyni biskupiej (zwanej duomonuovo). Do połowy XIV w. wzniesiono wschodnią ścianę korpusu nawowego nowej budowli, wraz z arkadami międzynawowymi oraz częściowo nową fasadę. Prace przerwał kataklizm Czarnej Śmierci – epidemii dżumy, która zabrała dużą część ludności Sieny i załamała prosperity miasta słynącego dotąd jako główne centrum finansowe Europy. Zastopowanej ostatecznie w 1357 r. budowy nigdy już nie wznowiono. Do dziś nieukończona struktura nowego korpusu nawowego przytłacza rozmiarami, świadcząc zarazem o potędze średniowiecznej Sieny i pysze jej ambitnych i zamożnych mieszkańców. Pozostawiona w surowej cegle fasada służy dziś jako taras widokowy dla turystów odwiedzających miasto, zaś ujęta nowymi murami jedyna ukończona nawa boczna skrywa skarby Muzeum Katedralnego (Museodell’Opera del DuomoMetropolitano).

Nie w pełni udało się ukończyć średniowiecznym mieszkańcom Sieny także fasadę DuomoVecchio. Wznoszono ją od połowy XIII w. według projektu członka słynnego rodu rzeźbiarzy i budowniczych – Giovanniego Pisano. Pisano przed przystąpieniem do projektowania i budowy zapewne odwiedził Francję i najpewniej był na placu budowy katedry w Reims w Szampanii. Podpatrzone tam rozwiązania częściowo wykorzystał w Sienie. Jak w Reims, i w większości klasycznych katedr gotyckiej Francji (np. w Paryżu i Amiens), fasada sieneńskiej budowli ma trzy portale w dolnej kondygnacji, zaś w drugiej kondygnacji mocno zaznacza jej oś środkową okrągłe okno (oculus). Również nasycenie sieneńskiej fasady rzeźbą przypomina elewacje szampańskiego pierwowzoru. Na tym jednak podobieństwa się kończą. Fasada w Sienie nie zawiera elementów tak silnie kojarzących się z klasyczną gotycką katedrą francuską. Brak w niej dwóch wież, które jedynie markują ażurowe struktury na skrajach sieneńskiej budowli. Nie został wyróżniony rozmiarami portal środkowy, a oculus nie jest klasyczną katedralną rozetą – brak mu efektownego ażurowego „rusztu” wewnątrz (tzw. maswerku). Tak charakterystyczny dla fasad katedr francuskich ażurowy ganek z figurami, zwany zazwyczaj – od typu figuralnej dekoracji – Galerią Królów, został w sieneńskiej fasadzie rozbity na dwie części i potraktowany jako ozdobnik. Nadto rzeźba, częściowo autorstwa samego Giovanniego Pisano (dziś kopie zastępują oryginały przechowywane w Muzeum Katedralnym), znacznie słabiej – niż np. w Reims, podporządkowuje się podziałom i ramom architektonicznym. Zupełnie obce francuskiej tradycji są też trzy potężne pola wieńczących trzy osie fasady trójkątów (tzw. wimperg), niewątpliwie od samego początku przeznaczone na wielobarwną dekorację mozaikową (wykonaną jednak dopiero w 2. poł. XIX w.), również nie stosowaną we francuskich pierwowzorach. Współgra z nią wielobarwność okładziny marmurowej, która skrywa ceglane – a nie jak we Francji kamienne – mury. W kolorystyce tej okładziny dominuje biel i czerń (właściwie bardzo ciemna zieleń): ta dwubarwność jest oczywistym nawiązaniem do czarno-białego herbu Sieny i kolejnym widzialnym dowodem komunalnej dumy budowniczych katedry. Szczególnie efektownie prezentują się naprzemienne białe i czarne pasy marmuru okrywającego filary we wnętrzu sieneńskiej katedry. W niej, w pełnych łukach arkad międzynawowych wyraził się jeszcze romanizm pierwszego etapu budowy, w ostrołukowych sklepieniach krzyżowo-żebrowych – nowy już styl, gotycki. Swoistym dopełnieniem tej średniowiecznej symfonii form są elementy nowożytne, np. typowe dla renesansu iluzjonistycznie malowane kasetony wnętrza kopuły z końca XV w. oraz ruchliwość form wieńczącej ją barokowej latarni, zaprojektowanej i wzniesionej w 1666 r. przez słynnego rzymskiego twórcę pełnego baroku – Gianlorenza Berniniego.

Wnętrze świątyni jest zresztą prawdziwym skarbcem arcydzieł wielu wybitnych twórców sztuki – rzeźbiarzy, malarzy, mozaicystów czy odlewników i złotników, czynnych od późnego średniowiecza po późny barok, i to tej miary, jak: wśród rzeźbiarzy – m.in., Nicolo i Giovanni Pisano, Donatello, Ghiberti, Michał Anioł i Bernini; wśród malarzy zaś – m.in.:Pinturicchio i Vechietta.

Posadzkę nawy katedry w Sienie ułożono z wielobarwnych marmurów. 52 kwatery różnego kształtu i rozmiarów, autorstwa ponad 40 artystów, ukazują rozmaite motywy figuralne, m.in. o tematyce biblijnej czy alegorycznej. Wśród twórców tej dekoracji, ukazywanej publiczności partiami i okresowo, byli artyści znakomici, jak wybitny malarz wczesnego renesansu – Pinturicchio, czynny na przełomie XV i XVI w., czy lokalny, sieneński, ale wyborowy przedstawiciel manieryzmu – DomenicoBeccafumi, aktywny w 2. połowie XVI stulecia.

Najstarszym elementem wyposażenia katedry w Sienie jest słynna architektoniczno-rzeźbiarska ambona (włoskie: pulpito). Wykonana w latach 1265-68 przez Nicola Pisano oraz jego warsztat (w tym syna Giovanniego), należy do serii kamiennych ambon, które stały się specjalnością włoskich kościołów od czasów późnego antyku, szczególnie w dobie romanizmu i gotyku. Sieneńska PulpitoPisanich ma kształt ośmioboku: jej kosz wspiera się na grupie smukłych kolumienek. Podstawę środkowej zdobią personifikacje cnót, natomiast cztery z ośmiu zewnętrznych osadzono na grzbietach lwów. Parapety kosza ozdobiono reliefami o tematyce nowotestamentalnej, które połączono – umieszczonymi w narożach – figurami Madonny oraz świętych. W ambonie sieneńskiej spotkały się reminiscencje mocno zapatrzonego w antyk włoskiego romanizmu (np. reliefy nawiązują do płaskorzeźb z rzymskich sarkofagów) z nowymi elementami modnego francuskiego gotyku (motyw trójlistnego maswerku wypełniającego przestrzeń między kolumnami pod koszem).

Wczesny renesans w rzeźbie reprezentują we wnętrzu sieneńskiej katedry dwa wspaniałe odlewy w brązie. Płyta nagrobna biskupa Pecci, dzieło z 2. ćw. XV w. słynnego florenckiego rzeźbiarza Donatella, ukazuje w płytkim reliefie sugestywny skrót perspektywiczny ciała zmarłego wypełniającego renesansową niszę. Z kolei umieszczone w 1506 r. na mensie ołtarza głównego filigranowe cyborium z 1476 r., dzieło lokalnego acz wybitnego mistrza rzeźby Lorenza di Pietro zw. Vechietta, zapowiada tak modne w renesansowych i barokowych Włoszech tabernakula w formie centralnej świątyńki (tzw. tempietto).

Dojrzały renesans w rzeźbie reprezentują dzieła ręki samego Michała Anioła z lat 1501-04: marmurowe figury czterech świętych umieszczone w kamiennym ołtarzu fundacji Piccolominich (tzw. Pala Picolomini). Z nich zwłaszcza statuy świętych Piotra i Pawła siłą wyrazu zawartą w mimice twarzy i gestach zdradzają dłuto samego mistrza, z którym współpracowali przy pozostałych jego pomocnicy.

Barokową werwę, ekspresję i dynamikę reprezentują z kolei marmurowe figury dłuta Berniniego i jego uczniów, znajdujące się w kaplicy Chigich. Wirtuozeria wykonania posągów św. Hieronima i św. Marii Magdaleny zdradzają rękę samego Gianlorenza. Twórcami pozostałych byli jego najwybitniejsi uczniowie i współpracownicy: DomenicoGuidi i ErcoleFerrata.

Najcenniejszym skarbem malarskiego wystroju sieneńskiej katedry jest zespół fresków zdobiących Bibliotekę fundacji Piccolominich (tzw. LibreriaPiccolomini), wzniesioną w latach 90. XV w. w narożniku utworzonym przez lewą nawę boczną i ramię transeptu. To prawdziwe arcydzieło (capolavoro) malarstwa dojrzałego renesansu stworzył w latach 1502-07 zespół malarzy pod kierunkiem Pinturicchia, którego wspierał swym pędzlem nie kto inny jak młody Rafael (Santi di Urbino). Górne połacie ścian zajmuje, ukazanych w iluzjonistycznej arkadowej architekturze, dziesięć wielkoformatowych scen ilustrujących najważniejsze momenty życia słynnego włoskiego humanisty Sylwiusza EnneaszaPiccolominiego, kulminujące w jego wyborze na papieża jako Piusa II. Notabene Libreria miała pomieścić wspaniały uczony księgozbiór Sylwiusza Eneasza, co się jednak nie stało (dziś prezentowane są tu, bogate i niebanalne, zbiory biblioteki katedralnej). Oprócz skrzących się intensywną kolorystyką scen figuralnych, namalowanych z narracyjną werwą i doskonałą obserwacją życia (m.in. pierwsze w dziejach malarstwa Zachodu przedstawienie burzy!), na sławę dzieła Pinturicchia i jego warsztatu złożyła się dekoracja ornamentalna. Wypełnia ona głównie sklepienie, gdzie znajdują się jedne z pierwszych w sztuce renesansu tzw. grotesek. Tepełne wyobraźni skomplikowanestruktury, łączące swobodnie motywy roślinne i figuralne oraz architektoniczne i innego pochodzenia, podpatrzone zostały w dekoracji wnętrz słynnego rzymskiego Złotego Domu Nerona z I w. n.e. Na przełomie XV i XVI w. odkrywano je właśnie, zasypane warstwami ziemi i gruzu, sądząc, że są to naturalne groty (stąd nazwa dekoracji – groteska).

Uzupełnieniem wystroju katedry sieneńskiej, kolejną jakby „szkatułką” arcydzieł malarstwa i rzeźby, jest jej baptysterium p.w. Św. Jana Chrzciciela. Odmiennie od włoskiej tradycji (widocznej np. we Florencji i Pizie), nie jest ono osobną budowlą na planie centralnym, lecz aneksem dostawionym od wschodu do prezbiterium katedry. Jej wnętrze wielobarwnie ozdobił freskamiVechietta, a w centrum umieszczona została wspaniała kamienno-metalowa struktura chrzcielnicy z lat ok. 1420-30. Projekt całości dostarczył Jacopo dellaQuercia, jeden z najsłynniejszych rzeźbiarzy włoskich czynnych w 1. poł. XV w., artysta stojący na pograniczu późnego gotyku i wczesnego renesansu. Wykonał on też kilka rzeźb pełnoplastycznych i reliefów z brązu zdobiących cembrowinę chrzcielnicy. Te ostatnie, ilustrujące żywot i męczeństwo św. Jana Chrzciciela, wykonali także artyści. M.in. tak emblematyczni dla początków toskańskiego (głównie florenckiego) renesansu jak Donatello i Lorenzo Ghiberti. Dzieła te są prawdziwym popisem umiejętności budowania przestrzeni za pomocą wczesnorenesansowej perspektywy zbieżnej oraz wystudiowanej na modelach antycznych żywości narracji, patosu mimiki i gestów, a równocześnie dążenia do zrównoważonej kompozycji.

Katedra w Sienie jest zatem wspaniałym pomnikiem romańsko-gotyckiej architektury Italii a zarazem skarbnicą arcydzieł włoskiego pędzla i dłuta – od średniowiecza po barok; prawdziwym capolavoro włoskiego geniuszu artystycznego.